Dyskurs jako narzędzie sprawowania władzy

[Artykuł sponsorowany]

Celem niniejszej pracy jest zbadanie często pomijanej roli języka jako instrumentu wykorzystywanego do sprawowania kontroli. Język jest powszechnie rozumiany jako środek komunikacji, jednak niektórzy lingwiści sugerują, że może on być społecznie manipulowany w celu kształtowania dynamiki władzy. Mimo że podstawowym zadaniem języka jest umożliwianie komunikacji, jego symboliczne znaczenie może być strategicznie wykorzystywane do osiągnięcia konkretnych celów. Ten aspekt języka jest przedmiotem wielu badań lingwistycznych, zwłaszcza w obszarze krytycznej analizy dyskursu (Critical Discourse Analysis – CDA).

Zanim zaczniemy analizować ideę języka jako narzędzia do wywierania wpływu, warto zrozumieć, czym jest „dyskurs”. Definicja dyskursu może być skomplikowana, ze względu na różne interpretacje w zależności od kontekstu. Na przykład, Oxford Dictionary of English Grammar definiuje dyskurs jako „ciągły fragment języka (szczególnie mówionego), zazwyczaj dłuższy niż zdanie, i postrzegany głównie jako interakcja między mówcami lub między autorem a czytelnikiem (czytelnikami)” (s. 123). W tym sensie dyskurs może być szeroko rozumiany jako ogólny termin obejmujący różne formy tekstów (Bußmann i Trauth, s. 320) lub zasadniczo „każdy ciągły segment mowy lub pisma” (Trask, s. 52). Hyland i Paltridge sugerują, że dyskurs powinien być rozumiany jako „język przedstawiony jako akt komunikacyjny” (s. 334). Dodatkowo zauważają, że dyskurs „implikuje ograniczenia i wybory narzucone autorom lub mówcom w określonych kontekstach, odzwierciedlając ich cele, intencje, przekonania i relacje z czytelnikami i słuchaczami”. Choć definicje dyskursu różnią się w zależności od badacza, istnieją kluczowe podobieństwa między nimi. Dlatego dla celów niniejszego artykułu, termin „dyskurs” będzie odnosił się do wypowiedzi i tekstów tworzonych przez osoby komunikujące się z odbiorcami.

Dyskurs jako taki może być badany za pomocą metody znanej jako analiza dyskursu. Definiowanie dyskursu może być skomplikowane, a zrozumienie analizy dyskursu jest jeszcze bardziej złożone i różni się wśród badaczy. Oxford Dictionary of English Grammar opisuje analizę dyskursu jako „badanie struktury sekwencji językowych, mówionych i/lub pisanych” (s. 123). Jednak ta podstawowa definicja nie uwzględnia szerokiego spektrum technik i podejść, które mogą być zawarte w analizie dyskursu. Dlatego rozszerza definicję na badanie „powiązań gramatycznych i semantycznych” (s. 123) oraz dotyka „aspektów socjolingwistycznych języka” (s. 123). Bußmann i Trauth definiują ten termin jako „ogólną etykietę dla różnych analiz dyskursu” (s. 321), rozróżniając między dyskursem jako statycznym tekstem, który można badać z czysto lingwistycznego punktu widzenia (tj. gramatyki i językoznawstwa), a dyskursem jako dynamicznym bytem, który można analizować z różnych perspektyw, w tym gramatyki funkcjonalnej, psycholingwistyki, kognitywistki i socjologii języka (321). Brown i Yule twierdzą, że analiza dyskursu to „ocena języka w użyciu” (s. 1), co odbiega od czysto lingwistycznego podejścia do badania dyskursu od strony formalnej. Niemniej jednak, dla celów niniejszego artykułu, zastosowana zostanie definicja analizy dyskursu autorstwa Briana Paltridge’a, która wydaje się najbardziej adekwatna: 
 

Analiza dyskursu koncentruje się na wiedzy o języku wykraczającej poza słowo, klauzulę, frazę i zdanie, które są potrzebne do udanej komunikacji. Analizuje wzorce językowe w tekstach i rozważa związek między językiem a kontekstami społecznymi i kulturowymi, w których jest używany. Odpowiada również na pytanie, w jaki sposób poglądy na świat i tożsamość są konstruowane za pomocą dyskursu. (s. 3)

Ten zwięzły przegląd istoty dyskursu i analizy dyskursu toruje drogę do dogłębnego zbadania Krytycznej Analizy Dyskursu (CDA) i dalszej eksploracji tego, jak język wpływa na dynamikę władzy. Krytyczna analiza dyskursu (CDA), stosunkowo nowatorskie podejście w dziedzinie lingwistyki, została zainicjowana przez takie autorytety w dziedzinie lingwistyki jak Norman Fairclough i Teun Adrianus van Dijk. Według definicji Van Dijka, CDA to forma badania, które „skupia się przede wszystkim na tym, jak nadużycia społecznej władzy, dominacja i nierówność są realizowane, utrwalane i kwestionowane za pomocą tekstu i mowy w kontekstach społecznych i politycznych” (s. 352). Społeczny wymiar dyskursu umożliwia jego wykorzystanie jako mechanizmu do sprawowania władzy i kontroli, co jest najbardziej widoczne w języku stosowanym w polityce, mediach i nauce. Możemy zatem zidentyfikować trzy główne obszary, w których władza manifestuje się poprzez język:

• Prawo i polityka.
• Media i reklama.
• Nauka

Van Dijk podkreśla, że działania ludzkie są zasadniczo kierowane przez świadome myśli, które mogą być modyfikowane poprzez zmianę wiedzy i przekonań za pomocą procesów perswazji i/lub manipulacji (355). Ta koncepcja ma zastosowanie do wszystkich kluczowych obszarów wymienionych powyżej. Faktycznie, zwykli odbiorcy dyskursu publicznego są stroną pasywną w komunikacji, nie posiadając aktywnej kontroli nad przekazami dostarczanymi przez autorytety, takie jak postacie medialne, politycy, funkcjonariusze organów ścigania i naukowcy. Te grupy zajmują pozycje władzy, ponieważ „(...) utrzymują mniej lub bardziej wyłączny dostęp i kontrolę nad jednym lub więcej rodzajami dyskursu publicznego” (Van Dijk 356). Można zatem argumentować, że jednostki należące do uprzywilejowanych grup społecznych sprawują kontrolę nad odbiorcami właśnie poprzez treść dyskursu.

Na tym etapie istotne jest podkreślenie kolejnej właściwości języka, a mianowicie jego zdolności do adaptacji. W zależności od kontekstu, może to być zarówno zaleta, jak i wada. Fairclough zauważa, że ideologie mogą być wbudowane w język, co umożliwia dodatkową formę wywierania wpływu poprzez dyskurs. Jako przykład tego fenomenu, Fairclough odnosi się do metafor używanych w mediach, które przedstawiają problemy społeczno-ekonomiczne w sposób przypominający katastrofy naturalne, takie jak: „miliony ludzi bez pracy” lub „waluta traci na wartości” (s. 75). Co więcej, nawet kontekst dyskursu i społeczne normy związane z udziałem w konwersacji - takie jak przestrzeganie kolejności wypowiedzi -– mogą w rzeczywistości odzwierciedlać dynamikę władzy.

Biorąc pod uwagę prawo i politykę, Lakoff w swojej pracy „Wojna językowa” przedstawia szereg przekonujących argumentów. Na przykład, zwraca uwagę na to, jak semantyka słowa może wywołać mentalny obraz w umyśle odbiorcy - wypowiedzenie słowa „stół” prowadzi do wizualizacji tego konkretnego obiektu, obrazu, który jest głęboko zakorzeniony w naszym poznaniu. Przeniesienie tej koncepcji na bardziej abstrakcyjne idee ujawnia mocniejszy obraz, na przykład poprzez konkretne słowa związane z rasą lub pochodzeniem etnicznym.

Lakoff twierdzi, że znaczenie słów często ewoluuje, podobnie jak zmiany kulturowe w społeczeństwach. Ilustruje to słowem „ambicja”, które pochodzi od łacińskiego słowa ambitio, tradycyjnie oznaczającego „chodzenie i zabieganie o głosy”. Termin „ambicja” był początkowo metaforycznie używany jako pejoratywny, charakteryzujący kogoś jako „zadowolonego z ludzi” (s. 88). Jednak we współczesnym użyciu termin ten ma zazwyczaj pozytywne konotacje. I odwrotnie, termin „Murzyn” jest obciążony politycznie, obecnie uznawany za lekceważący i powszechnie uważany za niewłaściwy. Jego pierwotne użycie nie było jednak tak obraźliwe. Podobnie termin „chłopiec”, gdy jest używany w odniesieniu do Afroamerykanów, jest daleki od neutralności. Zwykle oznacza dziecko płci męskiej, ale w odniesieniu do osób czarnoskórych przywołuje obraz niewolnika, nazywanego „chłopcem” przez swojego pana.

Dodatkowym przykładem na wykorzystanie dyskursu do sprawowania władzy jest zdolność autorytetów, takich jak funkcjonariusze organów ścigania, do wydawania dyrektyw nakazowych społeczeństwu. W tym kontekście te postacie używają dyskursu jako narzędzia do ustanowienia dominacji nad jednostkami z różnych grup społecznych (van Dijk 356). Ten aspekt języka manifestuje się w tytułach używanych przez personel organów ścigania, takich jak „policjant” lub „agent”. Biorąc pod uwagę powyższe koncepcje, można dojść do wniosku, że język może być wykorzystywany do sprawowania władzy na wiele różnych sposobów.

Mając na względzie powyższe, często warto skorzystać z usług „lingwistycznych magików”, który wykreują rzeczywistość wokół nas tak, aby osiągnąć z góry założony cel – na przykład zwiększyć sprzedaż, wywołać pożądanie lub zbudować markę.

Źródła:

• Aarts, Bas, Sylvia Chalker i E. S. C. Weiner. Oxford Dictionary of English Grammar. Oxford University Press, 2014. 
• Brown, Gillian i George Yule. Discourse Analysis. Cambridge University Press, 1996. 
• Bußmann, Hadumod i Gregory Trauth. Routledge Dictionary of Language and Linguistics. London Routledge, 2006. 
• Dijk, Teun A. Discourse and Power. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2008. 
• Fairclough, Norman. Critical Discourse Analysis: The Critical Study of Language. Harlow: Longman, 2008.
• Hyland, Ken i Brian Paltridge. Continuum Companion to Discourse Analysis. Continuum International Publishing Group Ltd, 2011.
• Lakoff, Robin T. The Language War. Berkeley: University of California Press, 2001. 

***
Nie masz jeszcze konta w naszym serwisie?
Załóż je za darmo i dodaj swoją ofertę tłumaczeń.